Kolej wilanowska – nieistniejąca wąskotorowa kolejka dojazdowa, która kursowała dawniej z Warszawy do Wilanowa, Powsina i Konstancina, stając się z czasem częścią kolejki grójeckiej.

Inicjatywa budowy kolejki łączącej Warszawę z Wilanowem pojawiła się w 1886 roku w głowach panów Henryka Hussa i Wiktora Magnusa, którzy sięgając do pomysłów istniejących już w latach 40. XIX wieku założyli w tym celu odpowiednią spółkę. Pierwszy odcinek do Czerniakowa otwarto już 16 maja 1891 roku, a cała siedmiokilometrowa linia do Wilanowa gotowa była w 1892 roku, początkowo obsługiwana była przez wozy konne z planem zastąpienia ich z czasem lokomotywami. Linia rozpoczynała bieg przy rogatkach belwederskich (rejon Spacerowej i Belwederskiej), po czym szła wzdłuż Belwederskiej, Chełmskiej, Czerniakowskiej, dzisiejszej Powsińskiej, Wiertniczej i Przyczółkowej do Wilanowa. W 1894 roku linię wydłużono wykopem na skarpie wiślanej wzdłuż dzisiejszej Spacerowej i Chocimskiej na plac Keksholmski (dziś Unii Lubelskiej), by łatwiej łączyła się z miejskim systemem transportowym.

W 1896 roku linię wydłużono do Konstancina, a potem do Piaseczna. Oprócz wycieczkowiczów oraz dostaw mleka zaczęła przewozić także towary z cegielni i papierni w okolicach Konstancina. Kolejka zatrzymywała się wówczas na stacjach: Plac Unii Lubelskiej, Belweder, Promenada, Marcelin, Bogucin, Sielce, Wójtówka, Klasztor, Czerniaków, Św. Jan, Wilanów, Powsinek, Powsin, Klarysew, Jeziorna, Rozjazd Oborski, Skolimów, Chyliczki i Piaseczno. Również w 1896 roku napęd konny zastąpiono lokomotywami parowymi, jednak jako że niewielkie lokomotywki nie dawały rady podjechać pod skarpę, wobec czego na tym odcinku w 1903 roku zainstalowano specjalną szynę zębatą. Okazało się jednak, że mimo tego 20-konne wozy i tak są za słabe i musiały być wspomagane dodatkowym parowozem.

W 1900 roku wydłużono linię o odcinek towarowy wzdłuż Polnej, przez Filtry Lindleya i Spiską w kierunku linii normalnotorowej, dzięki czemu możliwe było dostarczanie i odbieranie z niej towarów. Nieco wcześniej - w 1898 roku pobliżu stacji początkowej kolejki otwarto nową linię – kolejkę piaseczyńską (grójecką). Ta również chciała mieć połączenie z linią kolei wiedeńskiej, wobec czego włączono ją w bieg tego odcinka. A jako że kolejka piaseczyńska miała większy rozstaw torów od wilanowskiej, to na rzeczonym odcinku linia miała splot torowy 800/1000 mm. W 1911 roku odcinek towarowy przełożono w nowy ślad od ul. Nowowiejskiej ul. Suchą (dziś Krzywickiego), Filtrową i Raszyńską do ul. Niemcewicza. Ponadto w 1914 roku skorygowano bieg kolejki i skierowaną ją na Idzikowskiego zamiast wzdłuż ul. Chełmskiej.

Cała konstrukcja zębatki oraz lokomotywy zostały wywiezione z Warszawy podczas ewakuacji Rosjan w 1915 roku. Czego nie dało się zabrać, zostało spalone. Kiedy jednak Niemcy wkroczyli do Warszawy, kolejka została ponownie uruchomiona już w dwa miesiące po wejściu do miasta. W 1916 roku na jej potrzeby sprowadzono z Niemiec mocne parowozy oraz nowocześniejsze wagony. Tak linia dotrwała do lat 20. XX wieku, kiedy w związku z rozwojem miasta ku południu zaczęto myśleć o likwidacji dymiącej linii kolejki parowej. Ponadto w 1933 i 1939 roku doszło na linii do dwóch wypadków.

Początkowo próbowano rozwiązać problem sprowadzając pociągi spalinowe, jednak okazały się one źle skonstruowane i cała inwestycja spaliła na panewce. Miasto wciąż żądało usunięcia torów i dopięło swego dopiero w 1935 roku, kiedy usunięto odcinek torów od placu Unii Lubelskiej do Belwederskiej. Ponadto w 1936 roku linia została wykupiona przez właścicieli kolejki piaseczyńskiej, z czym wiązało się m.in. ujednolicenie rozstawu szyn.

W czasie II wojny światowej linia kursowała nadal, jednak wycofujący się Niemcy zniszczyli co się dało i wywieźli co można było wywieźć. Mimo to linię uruchomiono ponownie już w maju 1945 roku na trasie z Belwederskiej do Iwicznej. W 1957 roku linię skrócono do Wilanowa, a na miejskim odcinku zastąpiona została przez linię tramwajową, a w 1971 roku linię całkowicie zlikwidowano.

Współcześnie pozostałościami kolejki wilanowskiej są zachowane budynki stacyjne w Wilanowie oraz w Klarysewie.

Kalendarium
16.05.1891 godz. 19:00 - otwarcie ruchu tymczasowego
5.05.1892 - oficjalne otwarcie ruchu do Wilanowa
17.05.1894 - oficjalne otwarcie dla ruchu odcinka od rogatki belwederskiej do rogatki mokotowskiej
1.09.1894 - wprowadzenie trakcji parowej
9.06.1895 - uruchomienie pociągów na uroczystości odpustowe z Wilanowa do Powsina
1.08.1895 - otwarcie ruchu z Wilanowa do Klarysewa na podstawie zezwolenia tymczasowego
7.07.1896 - otwarcie regularnego ruchu towarowego do fabryki papieru
15/18.08.1896 - otwarcie ruchu osobowo-towarowego do Piaseczna
1.05.1900 - otwarcie stacji Konstancin
2.07.1900 - otwarcie linii dowozowej z Dworca Wiedeńskiego Towarowego do Pl. Unii Lubelskiej na podstawie zezwolenia tymczasowego
2.06.1902 - oficjalne otwarcie linii dowozowej
12.1903 - zamknięcie stacji towarowej przeładunkowej Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej dla użytku kolei wilanowskiej
12.1911 - otwarcie nowej stacji towarowej przeładunkowej Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej i uruchomienie linii dowozowej przez miasto z korektą wokół filtrów miejskich
15.05.1914 - korekta trasy z Chełmskiej na Idzikowskiego, na starym torze uruchomiono tramwaj konny, ale ze względu na nikłą frekwencję wkrótce linia została zlikwidowana, a tory rozebrane
26.07.1915 - zawieszenie kursowania, ewakuacja parowozów i niektórych wagonów na wschód, dokonana przez wycofujące się wojska rosyjskie
09.1915 - uruchomienie pociągów konnych do Skolimowa (kurs co 120 minut)
6.01.1916 - uruchomienie pociągów z trakcją parową
28.08.1935 - przeniesienie stacji końcowej kolejki na mocy wyroku Sądu Okręgowego o natychmiastowym usunięciu torów kolejek z ulic miasta. Poczekalnia i kasy umieszczone były w specjalnie przystosowanym wagonie, umożliwiającym sprawne przemieszczenie przy zmianie położenia stacji
12.09.1935 - przeniesienie stacji końcowej kolejki do zbiegu ul. Belwederskiej i Parkowej w celu ułatwienia przesiadki do linii tramwajowych jadących Al. Ujazdowskimi
05.1936 - Zakończenie przekuwania torów na rozstaw 1000 mm i włączenie do sieci Kolejki Grójeckiej na stacji Iwiczna
1937 - wprowadzenie trakcji spalinowej
20.03.1945 - pierwszy pociąg po wojnie z Iwicznej do Wilanowa
26.04.1945 - wznowienie kursowania z Sadyby do Wilanowa
1.05.1945 - pierwszy pociąg po wojnie z Wilanowa do stacji Belweder, wznowienie kursowania z Belwederu do Sadyby
1.01.1949 - upaństwowienie, komasacja oraz przejęcie kolei wilanowskiej przez PKP
1.07.1952 - zamknięcie i rozbiórka odcinka Rozjazd Oborski - Konstancin
19.07.1957 - zamknięcie odcinka Belweder - Wilanów
1.08.1971 - zamknięcie i likwidacja linii z Wilanowa do Iwicznej


Charakterystyka:
Okres budowy: 1891-1914
Okres eksploatacji: 1891-1971
Trakcja: konna (1891-1896)
parowa (1894-1971)
Szerokość toru: 800 mm (1891-1936)
1000 mm (1936-1971)